Lubsza uważana za jedną z najstarszych miejscowości na Górnym Śląsku, posiada stary murowany kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego, do którego po wyburzeniu zbudowanej w 1829 roku kaplicy św. Antoniego, w 1930 roku, dobudowano nowy neogotycki kościół o neobarokowym wystroju wnętrza.
Najstarszą wzmianką o istnieniu lubszeckiej świątyni, jest zapis poboru świętopietrza z 1374 roku, kiedy to zanotowano, że Lubsza zapłaciła 3 grosze.

Kiedy zbudowano pierwszy kościół w Lubszy źródła milczą. W tradycji ludowej, z pokolenia na pokolenie, przekazywano legendarne informacje o tym, że pierwotnie lubszecka świątynia miała być wybudowana tam, gdzie dziś na Ślęzkowym kapliczka św. Krzyża się znajduje, lub że pierwotny kościół zamierzano postawić na Lubszeckiej Górze, tam gdzie według legendy miał na gruzach pogańskiej świątyni nauczać św. Wojciech. Inne podanie głosi, że zwożone kilkakrotnie drewno, nocą sturlało się w miejsce gdzie dziś murowany kościół się znajduje. „Za wsią jest pagórek, naprzeciw góry Grojec, kopcem zwany. Tam miał być kościół lubszecki, ale się drzewo tam nawiezione każdej nocy – na pół ćwierci mili – do Lubsze stacowało, gdzie teraźni kościół stoi…” – taką legendę przekazał Józef Lompa o początkach kościoła w Lubszy. Tam też Lubszanie widząc w tym akcie wolę Bożą, drewniany kościółek postawili. (…)

Co było powodem jego zniszczenia, nie wiadomo. Legendy wspominają najazd Tatarów, przybyłych handlowym szlakiem krakowsko – wrocławskim, i zniszczeniu Lubszy. Wspominają także o pożarze kościółka, który mógł mieć miejsce później, w trakcie wojny pomiędzy Władysławem Jagiełłą, królem polskim, a Władysławem Opolczykiem, księciem opolskim, w latach 1391 – 1396 lub też po 1425 roku, w czasie wojen husyckich na Górnym Śląsku, szczególnie podczas wyprawy na ziemie śląskie Krystyna z Koziegłów, którą przeprowadził w odwecie za akcje burgrabiego Mikołaja Siestrzeńca w 1434 roku.

Murowany kościół św. Jakuba Starszego wzniesiony został w drugiej połowie XIV wieku lub na przełomie wieków XIV i XV, na miejscu drewnianego. Powstał z kamienia pochodzącego z głazów narzutowych pozostawionych na lubszeckich polach przez wycofujący się lodowiec. Całość z wyjątkiem wieży została otynkowana. Kościół jest orientowany. Zbudowany został w stylu gotyckim z cechami renesansowymi, wprowadzonymi w późniejszym czasie. Pierwotnie całość dachów kościoła, wieży, zakrystii i babińca pobita była gontami (sędziołami).

Jeżeli wzniesiony został dopiero w początkach XV wieku, to fundatorami murowanego kościoła byli prawdopodobnie Piotr z Lubszy, kanclerz Bernarda, księcia opolskiego i strzeleckiego, właściciel pobliskiego miasta Woźniki, oraz jego brat, Mikołaj z Lubszy, kanonik opolski. W latach 1570–1630 kościół był w zarządzie ewangelików. W zapisach wizytacji biskupów krakowskich z 1619 roku zachowała się notatka informująca o tym, że ludność katolicka Lubszy uczestniczyła w obrzędach religijnych w kościele w Koziegłowach, leżących w pobliskim księstwie siewierskim. Kościół pod zarządem ewangelickim został pozbawiony średniowiecznego wyposażenia. Świątynię zwrócono katolikom 11 czerwca 1629 roku. Lubszę opuścili dwaj protestanccy duchowni, a kościół i plebanię przejęła komisja, której przewodził dziekan bytomski i komisarz dla śląskich kościołów – ks. Mikołaj Wielicki.

Na początku XVIII wieku kościół otoczono nowym, masywnym murem. Wybudowano kwadratowy, kryty gontem budynek bramny oraz wyremontowano starą plebanię. W następnych latach, kiedy parafia przeszła z dekanatu bytomskiego do lublinieckiego, wyremontowano starą wieżę kościelną. Obok kościoła na okres przejściowy ustawiono drewnianą dzwonnicę, na której zawieszone były dwa duże dzwony. W 1823 roku dzwonnica została podwyższona i nakryta baniastym hełmem, krytym gontem. W tym samym czasie dobudowano do nawy kościoła kaplicę pw. św. Antoniego.

Fot. od góry: Brama. Zabytkowa plebania. Wieża kościelna.

W okresie I wojny światowej z kościoła zabrano zabytkowe dzwony. Do dnia dzisiejszego zachował się tylko jeden dzwon, pochodzący z 1536 roku. Przed 1930 rokiem świątynię znacznie przebudowano i powiększono. Kościół ponownie poświęcono w 1930 roku. W 1982 roku przebudowano prezbiterium oraz ustawiono nowy ołtarz, który wraz z kościołem konsekrowano 29 września tegoż samego roku. W latach 1990–2000 odnowiono latarnię wieży z hełmem, przeprowadzono gruntowny remont dachu kościoła, elewacji i odrestaurowano wnętrze.W latach 1995–99 wybudowano kaplicę cmentarną pw. Zmartwychwstania Pańskiego, którą poświęcono 16 maja 1999 roku. Kapitalny remont kościoła przeprowadzono w 2003 roku. Zainstalowano wtedy nowe ogrzewanie kościoła.  W 1930 roku firma Schalg u. Söhne ze Świdnicy przebudowała organy kościelne. Ponowna ich restauracja odbyła się w latach 2012-2013. We wrześniu 2013 odbyło się uroczyste poświęcenie organów, wyremontowanych przez mgr. inż. Henryka Hobera z Olesna według projektu prof. Juliana Gembalskiego. (przyp.red).

Prezbiterium

Prezbiterium wzniesione zostało na planie prostokąta o wymiarach: 720 x 610 cm. Sklepione jest kolebkowo z lunetami. Trzy okna, jedno na ścianie wschodniej, dwa na południowej, zamknięte łukiem półkolistym, w głębokich wnękach. Prezbiterium połączone z nawą ścianą zachodnią rozprutą ostrołukowym wykrojem tęczy, szerokości 480 cm u podstawy.

W 1934 roku wykrój tęczy zasłonięto mensą ołtarza i prowizoryczną ścianą utworzoną przez nastawę ołtarza z obrazem św. Wojciecha namalowanym przez Czesława Kuryattę. Prace rzeźbiarskie wykonał artysta Domin z Piekar Wielkich koło Bytomia. Z odciętego w ten sposób prezbiterium utworzono nową zakrystię.

W ścianie północnej prezbiterium znajduje się mały prostokątny otwór, mieszczący dawniej zamykaną szafkę służącą do przechowywania naczyń liturgicznych i olei świętych.

W odległości 60 cm od północno-zachodniego narożnika znajduje się otwór drzwiowy prowadzący do zakrystii z kamiennym późnogotyckim portalem o „..wykroju zamkniętym łukiem trójlistnym ścięty, profilowany, w prostokątnym obramieniu z maswerkami..”.

Pod prezbiterium znajdowała się krypta, jedna z trzech zbudowanych w kościele, co zanotował ksiądz Mateusz Sałaciński w inwentarzu kościelnym założonym w 1707 roku: „Cripta in hec Ecclesia est tres. Una ad sinistra cornu majoris altaris, secunda ad altare sancti Antony, tertia in [….]..”. W trakcie zakładania piecy do ogrzewania kościoła w 1945 roku i wcześniej podczas zgłębiania kanałów grzewczych w końcu lat trzydziestych, zniszczono częściowo kryptę pod prezbiterium a także drugą znajdującą się pod nawą, do której wejście prowadziło pod ołtarzem św. Antoniego (nieistniejący, obecnie znajdują się tam schody na nową ambonę). W pomieszczeniach kotłowni kościoła, zachowała się jedna z nisz grobowych, pusta obecnie, ponieważ szczątki pochówków przeniesiono i pogrzebano w nieznanym miejscu na cmentarzu w Lubszy.

Nawa kościoła

Zbudowana na planie prostokąta o wymiarach: 1175 x 845 cm, nakryta nowszym, kasetonowym stropem płaskim. W południowej ścianie, w jej górnej części znajdują się dwa zamknięte półkolistym łukiem okna. W zachodniej części ściany wybity owalny otwór okienny, mający za zadanie rozjaśnienie światłem dziennym miejsca pod rozebranym, po 1930 roku, drewnianym chórem organowym.

W odległości około 650 cm od zachodniej ściany, osadzony jest ostrołukowy portal kamienny, z masywnymi drewnianymi drzwiami, prowadzącymi do kruchty zwanej babińcem. Podobny, lecz większy portal, osadzony na osi zachodniej ściany z dwuskrzydłowymi drzwiami szerokości 150 cm, prowadzącymi do przyziemia wieży, zamykanymi ozdobnym, kutym, osiemnastowiecznym zamkiem.

Nieistniejący chór organowy, o wymiarach: 845 x 275 cm, posiadał schody prowadzące od strony drzwi do wieży w stronę ściany południowej.

W 1899 roku za sprawą organisty wykonano nowe, dodatkowe wejście na chór organowy. Dotychczasowe nie spełniało dostatecznie swojej funkcji, gdyż z powodu przepełnienia kościoła często nie było możliwym dostanie się na chór, co szczególnie było uciążliwe dla organisty. Za zgodą proboszcza w zachodniej ścianie nawy wybito z chóru otwór prowadzący na zewnątrz kościoła, pomiędzy szkarpą a południową ścianą wieży, w którym zabudowano drzwi i prowadzące do nich schody. Całość kosztów budowy wyniosła 100 marek, które zebrano po 1 marca 1899 roku w formie dobrowolnych datków od wiernych uczęszczających na chór organowy.

Po likwidacji chóru w starym kościele, w związku z postawieniem nowego w dobudowanym w 1930 roku kościele, otwór drzwiowy zamurowano a prowadzące na zewnątrz kościoła schody rozebrano.

Nieznany jest pierwotny wygląd północnej ściany kościoła z uwagi na prowadzone w przeszłości przebudowy tej części kościoła. Być może kościół posiadał symetrycznie wybite okna na wzór ściany południowej. W wieku XIX, w związku z dobudową od strony północnej do kościoła kaplicy św.Antoniego, w ścianie wypruto półkolisty otwór, średnicy 830 cm, oddalony 290 cm od ściany zachodniej i 136 cm od ściany wschodniej. Uzyskano w ten sposób połączenie kościoła z kaplicą. Wykonany wtedy otwór istnieje do dnia dzisiejszego i jest połączeniem starego kościoła z nawą nowego kościoła.

Zakrystia

Zbudowana w północno-wschodnim narożniku, pomiędzy prezbiterium a nawą kościoła, na planie prostokąta o wymiarach wnętrza: 500 x 252 cm. Grubość muru wynosi od około 90 do 100 cm. Zakrystia sklepiona kolebkowo. W przeszłości w północnej ścianie posiadała otwór okienny, szerokości 105 cm, który oddalony był 140 cm od zachodniej ściany. Otwór ten zamurowano w związku z dobudową nowego kościoła i wybiciem obok drzwi prowadzących do jego prezbiterium. W ścianie wschodniej, znajdowały się drzwi prowadzące, podobnie jak obecnie, na zewnątrz kościoła. Przejściowo, od 1930 roku do niedawna, w miejscu tym było prostokątne okno, rozjaśniające wnętrze starej zakrystii

Kruchta

Zbudowana na planie kwadratu o wymiarach wnętrza: 360 x 360 cm, i grubości murów 80 – 90 cm. Sklepiona kolebkowo, o trój-spadowym dachu, w przeszłości krytym gontem, obecnie dachówką. Wejście od strony południowej, z nowszymi drzwiami. Do 1930 roku, z uwagi na przepełnienie kościoła wiernymi, spowodowane szczupłością wnętrza, wielu uczestników nabożeństw zmuszonych było do uczestniczenia w liturgii na zewnątrz kościoła. Chcąc uchronić wiernych przed deszczem, przed wejściem do kruchty dobudowano, prawdopodobnie w dziewiętnastym wieku, drewniane, kryte gontem zadaszenie.

Kruchta niesymetrycznie wbudowana w południową fasadę kościoła, w odległości 300 cm od wschodniego narożnika nawy. Z kościołem połączona jest ona otworem drzwiowym ze znacznie przesuniętą w lewo osią drzwi wejściowych do nawy starego kościoła.

Wieża kościelna

Wieża połączona symetrycznie z nawą od zachodu, zbudowana na planie zbliżonym do kwadratu: ściana zachodnia – 625 cm, ściany południowa i północna – 540 cm, wschodnia – wspólna z kościołem. Wnętrze wieży prostokątne, o wymiarach: 420 x 400 cm. Mur grubości 120 cm. W zachodniej ścianie otwór drzwiowy w górnej części półkolisty. Na każdym piętrze otwory okienne, wąskie, prostokątne. Na najwyższym szerokie, półkoliście zwień-czone. Wieża prawdopodobnie pierwotnie drewniana, dobudowana w XV-XVI wieku. Na przełomie XVII i XVIII częściowo zrujnowana Jak zanotowano w wizytacji 1720 roku, była wewnątrz załamana. W 1770 roku odbudowana. Pierwotnie, zwieńczona czterospadowym, stromym dachem, krytym gontem.

W 1824 roku nastąpiło podwyższenie wieży o ośmioboczną część zakończoną nakrytym baniastym hełmem, pobitym gontem. Obecnie „cebula wieży”, po uszkodzeniach spowodowanych wichurą w końcu lat trzydziestych, pobita jest blachą miedzianą. Na górnym piętrze zawieszone są dzwony, z których najstarszy, o wadze 500 kg, odlano w 1536 roku, natomiast pozostałe sprawiono niedawno, w latach 1979 – 1982 ( Jan Paweł – 290 kg i Antoni – 150 kg), z fundacji parafian. Konsekracji nowych dzwonów dokonał dnia 29.09.1982 roku, ordynariusz katowicki, ksiądz biskup Herbert Bednorz.

Przejściowo obok kościoła stała tak zwana campanilla, drewniana wieża, którą zbudowano w końcu XVII lub początku XVIII wieku, po załamaniu się wnętrza starej murowanej wieży. Rozebrano ją, jako już niepotrzebną, po 1770 roku, po odbudowie kamiennej, masywnie murowanej wieży kościoła.

Po wybudowaniu kościoła w 1930 r. otwory okienne były oszklone zwykłym szkłem okiennym. W 1937 r. wykonano zestaw witraży do trzech okien kościelnych. Witraże przedstawiały: św. Ducha, św. Izydora i św. Annę. W 1938 r. wykonano kolejne witraże, które przedstawiały św. Michała i św. Cecylię. Między pomieszczeniem na dzwony, a częścią widokową w ośmiobocznej części znajduje się metalowo-drewniana konstrukcja starego mechanicznego zegara, która powstała po 1770 r.

Od południa stoi pomnik Chrystusa Króla z 1933 r. otoczony jest głazami narzutowymi z wykutymi nazwiskami lubszeckich duszpasterzy. Obok stoi figura matki Boskiej Siewnej. Po stronie północnej znajduje się figura Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Wystrój wnętrza kościoła zawdzięcza się księdzu Michałowi Brzozie. Przyczynił się do zainstalowania ogrzewania i elektryczności. Malarz Mitske pokrył ściany malowidłami. Jego córka rzeźbiła główny ołtarz.

W parafii obchodzi się dwa odpusty, 23 kwietnia oraz 25 lipca.

Proboszczowie (administratorzy) począwszy od XX wieku:
ks. Edward Broll (1858 – 1901)
ks. Karol Feicke (1901 – 1931)
ks. Jan Osiewacz (1932 – 1935)
ks. Michał Brzoza (1935 – 1968)
ks. Franciszek Kasperczyk (1968 – 1971)
ks. Stefan Kornas (1971 – 1972)
ks. Bolesław Jakubczyk (1972 – 1979)
ks. Joachim Dziadzko (1979 – 1989)
ks. Lucjan Kolorz (1989 – nadal)

Zdjęcia kościoła św. Jakuba Ap. Starszego w Lubszy

Tekst powstał na podst. Bernard Szczech, „Lubsza. Szkice z dziejów gminy i parafii”, Lubsza-Zabrze 1998 oraz informacji ze strony internetowej Kurii Gliwickiej.